Bir yanardağ (ya da volkan ), magmanın ( dünyanın iç tabakalarında bulunan, yüksek basınç ve yüksek sıcaklıkta ergimiş ya da erimiş kayalar), yeryuvarlağının yüzeyinden dışarı püskürerek çıktığı coğrafi yer şekilleridir.
Yanardağlar Nasıl Oluşur?
Yeryuvarlağının iç kesimlerinin çoğu gibi, magmanın hareketleri ve dinamikleri de fazla iyi anlaşılamamıştır. Ancak, bir püskürmenin, yanardağın altında bulunan katı bir tabakaya (dünyanın kabuğuna) doğru magmanın hareket ederek bir "magma odacığı"nı işgal etmesinin ardından geldiği bilinmektedir. Sonunda, odacıktaki magma yukarı doğru itilir ve gezegenin yüzeyine lav olarak yayılır ya da yükselen magma civardaki yer şekillerinde bulunan suyu ısıtır ve patlamalı buhar çıkışlarına neden olur. Bu çıkışlar ya da magmadan kaçan gazlar, kaya, kül, volkanik cam ve/veya volkanik külün kuvvetli bir şekilde fırlatılmasına yol açar. Püskürmeler daima kuvvetli olsa da, akıntı veya büyük patlamalar şeklinde olabilirler .
Yanardağların Davranışları
600 C sıcaklıktaki kül, toz ve gaz karışımından oluşan bulutlardır. Bunlar, 10 km uzaklığındaki mesafelere 100 km/saat'lik hızlarla akabilirler.
En fazla yayılan malzeme olup, tarım alanlarını kaplayabilir veya örtebilir, mahsulleri tahrip edebilir, şebekeleri ve makineleri tıkayabilir, mekanik aksamlarda ileri derecede yıpranmaya yol açabilir, hayvanların boğulmasına yüksek olmayan ve düz çatılarda aşırı yüklere neden olabilir.
Volkanizmanın en tipik göstergeleridir. Bazalt bileşimindeki lavlar 1m/gün'den 3 m/saniye'ye kadar değişen hızlarla akabilirler, ancak bunların insan yaşamını tehdit etme derecesi düşüktür. Lav akıntıları kaynağa yakın kesimlerde en yüksek hıza sahiptir ve kaynaktan olan uzaklık arttıkça, zeminle ve atmosferle olan temasları nedeniyle hızları azalır. Soğuma akınıtının katılaşmasına neden olabilir ve akıntı katılaşan malzemenin oluşturduğu kanalın içinde akmaya devam edebilir.
Volkanik çamur, Japonca'da kullanılan bir sözcük olan lahar ile de ifade edilmekte olup, bunlar doğrudan patlamadan kaynaklanmışsa birincil, eğer başka nedenlerden dolayı ise ikincil lahar adı verilir. Laharlar volkanik patlama öncesinde, sırasında veya sonrasında meydana gelebilirler ve sıcak veya soğuk malzemeden oluşabilirler. Tsunamilere de neden olabilirler.
Tüm bu yanardağ etkinlikleri insanlara zarar verebilir. Yanardağ etkinlikleri genellikle depremler, sıcak su kaynakları, çamur kazanları ve gayzerler gibi yer etkinlikleriyle beraber görülürler. Püskürmelerden önce genellikle düşük şiddette depremler görülür.
Yanardağların Püskürmesi Nasıl Olur?
Magmanın yükselerek yeryüzüne çıkmasına yanardağ püskürmesi denir. İki püskürme arasında günlerce, aylarca, yıllarca hatta asırlarca geçebilir.
Yanardağ püskürürken lav, taş, kil ve gaz gibi maddeleri yeryüzüne bırakır. Lavlar yüzeye çıkan akışkan magmadır. Lavlar genellikle Silisyum Oksit (SiO2) içermektedir. SiO2’in oranı lavın yoğunluğunu etkilemektedir. Lavın yoğunluğu yanardağın şeklini de belirler. Yoğun olmayan lav kalkan biçiminde bir yanardağ oluşturabilir. Bunun nedeni ise lavların bal gibi çevreye dağılmasıdır. Yoğunluğu yüksek olan lav koni biçiminde bir yanardağ oluşturabilir.
Lavların parça parça çıkmansa bomba denilmektedir. Gazlar çok büyük miktarlarda açığa çıkabilir ve insanlar için olduğu kadar bitki ve hayvanların yaşamlarını oldukça olumsuz etkiler. Bu gazlar zehirli olduğundan dolayı bu gazları solumak hayati tehlike içermektedir.
Buharlar her yanardağ patlamasında oluşurlar. Isı yükseldiği zaman buharlarda tehlikeli olur.
Küller, patlama sırasında lav parçacıklarından oluşur. Bazı küll er patlamanın etkisiyle o kadar yükseğe çıkarlar ki bazen günler sonra gelebilirler.
Taşlar,50 mm genişliğindeki parçacıklardır ve bunların da çevreye zarar verebilmektedirler. Bir de püskürmeyle beraber magmanın katılımsı hali olan tüflerde dışarıya bırakılır.
Yanardağlar, Bu Maddeleri Nasıl Püskürürler?
Magma, Astenosferden sonra liyosferden yukarı çıkarken bir magma odası oluşturur. Bu oda, sürekli genişleyen bir yapı gösterir. Bunun sebebi magma odasının çevresindeki kayaların lavlar tarafından eritilmesi sonucu büyümektedir. Magma odasına biriken magma baca denilen çatlaklardan yeryüzüne ulaşır. Magmanın yeryüzüyle kesiştiği yerde yani ağızda püskürme başlar. Bazı şiddetli depremler yanardağların püskürmesine neden olabilmektedir. Fakat bu olaya çok az rastlanılmaktadır.
Şekillerine Göre Yanardağlar Nelerdir?
1. Kalkan Yanardağları:
Şekli kalkana benzeyen dağlar oluşturacak şekilde zamanla biriken yüksek miktarda lav çıkartan yanardağlar çoklukla Havai ve İzlanda'da görülürler. Lav akışları genellikle çok kızgın ve çok akışkan olup uzun akıntılara neden olurlar. Dünyadaki en büyük lav kalkanı, 120 km çapındaki ve deniz tabanından zirvesine 9.000 m yüksekliğindeki Maunaloa'dır. Mars'taki Olympus Mons, bir kalkan yanardağıdır ve güneş sisteminde şimdiye kadar keşfedilmiş olan en yüksek dağdır.
2.Koni yanardağlar
Lav kalkanının daha küçük olanlarına "lav kubbesi" (tholoid), "lav konisi" ve "lav kümbeti" adı verilir. Japonya'daki Mount Fuji,İtalya'daki Vezüv, Antartika'daki Erebus ya da kuzeybatı Amerika'daki Rainier gibi Stratovolkanlar ya da kompozit yanardağlar , hem lav akıntılarından hem de püskürtülerden oluşmuş yüksek, koni şeklinde dağlardır.
3.Süper Yanardağlar
Geniş çanakları olan, kıtasal yıkım ve küresel iklim değişiklikleri yaratma potansiyelleri bulunan yanardağ sınıfına verilen addır. Bu sınıftaki yanardağlara aday olarak Yellowstone Ulusal parkı ve Toba Gölü gösterilebilir, ancak kesin bir tanımlama yapmak, asgari bir tanımlayıcı şart bulunmadığı için çok zordur.
Yanardağ Tipleri Nelerdir?
a)Hawai tipi:
Bu püskürme tipi hafif şiddettedir. Bunun nedeni lavın akışkan olup gazın çabuk kurtulmasıdır. Bu tipte en iyi bilinen yanardağ Mauna lao (Büyüyen dağ) ve Kilauea’dır. Hawai tipi yanardağların krateri çok büyüktür.
b)Stromboli Tipi:
Bu tip yanardağlar İtalya’nın kıyılarında görülmnektedir. Patlamaları çok şiddetli değil fakat ard arda püskürürler. Lavı çok yoğun olmayıp Hawai tipi püskürmelerden daha yoğundur. Bu tipte gazlar daha da sıkışıktır. Lavlar çabuk katılaştığından yanardağ ağzının çevresinde birikirler. Bu tip yanardağların tepe kısımları kesilmiş gibi gözükür.
c)Volkan (Volkanu) Tipi:
Bu tip yanardağlar ismini bir İtalyan adası olan Volkanu’dan almışlardır. Sicilya’nın kıyısında sıralar halinde bulunan yanardağlar bu tiptendir. Patlamaları çok kuvvetli ve gürültülüdür. Çünkü lavları yoğun olduğu için gazları sıkışıktır. Patlamalarda iri kayalar ve volkanik küller de yoğun bir şekilde açığa çıkar. Lavlar çok yükseğe fırlar.
d)Pele Tipi
Bu tip, Martinik Adasında bulunan Pele yanardaından ismini almıştır. Bu tip yanardağların püskürmesi diğerlerinden çok farklıdır. Lav kratere ulaştığında katılaşır ve krateri kapatır. Basınç kuvvetlendiğinde yanardağ çok büyük bir şiddetle patlar ve kraterin üstü tamamen havaya uçar. Büyük miktarda volkanik kül gökyüzünü kaplar..
Yanardağların Oluştuğu Yerler Nelerdir?
Yanardağlar levha sınırları ve çevresinde oluşmaktadır. Bu oluşan yanardağların bir kısmı halen etkin, bir kısmı uyuyan bir kısmı sönmüş yanardağlardır.
Ülkemizde bulunan yanardağların hepsi sönmüşlerdir. Asırlardır patlamayan, aktif olmayan yanardağlara sönmüş yanardağlar denilmektedir. Bu yanardağlar yeniden aktif olma ihtimali azdır. Fakat bazı sönmüş diye nitelendirilen yanardağlardan biri Meksika'daki El Chichón yanardağı,1982 yılında aktif hale gelmiştir. Ülkemizdeki başlıca sönmüş yanardağlar Büyük Ağrı, Küçük Ağrı, Tendürek, Süphan, Nemrut, Erciyes, Karacadağ, Melendiz, Hasan ve Karadağ'dır.
Uyuyan yanardağlar herhangi bir etkinliği olmayan yalnız yeniden püskürme olasılığı olan yanardağlardır.
Etkin yanardağlar halen aktif olan yanardağlard ır. Etna, Kilauea, Mauna Lao, St. Helens başlıca etkin yanardağlardandır.
Yeryüzünde: * Büyük Okyanus çevresi veya pasifik ateş çemberi, * Atlas Okyanusu'nun orta kesimi ve Atlantik sırtı (Burada denizin altında yanardağlar yoğundur), * Akdeniz ve çevresinde, * bazı kıtaların orta kesimlerinde aktif yanardağlar bulunmaktadır.
Yanardağlar her nerde olursa olsun bir yanardağın bulunduğu alanda yerleşim birimi (binalar, fabrikalar...) yapılması insan kaybına daha çok neden olmaktadır. Bu yüzden yanardağ çevresinde yerleşim birimlerinin kurulmaması hayati açıdan önemlidir.
Yanardağlar tehlikeli değildir çevrelerine yerleşim birimleri kurulmadıkça.
Yanardağ ve Kaya Oluşumları
Yanardaglar, yeraltindaki ergimis kayaçlarin ve gazlarin yani magmanin yer kabugundaki açikliklardan püskürmesi sonucu disariya çikan maddenin yigilmasiyla ortaya çikan yükseltilerdir.
Disariya çikan maddeler katilasirlar ve volkanik bir kaya, volkanik bir arazi olustururlar. Yanardaglar genellikle levha siniri denilen ye rlerde veya çevresinde olusur. Bu levha sinirlari, dünyayi parçalara bölen levhalarin birbirleriyle olan sinirlaridir.
Dünyamiz bir yap-boz gibi levhalardan olusmaktadir.Levhalar,çok yavas ama sürekli bir sekilde birbirlerine ya yaklasarak ya da uzaklasarak hareket ederler (Iste birbirleriyle uzaklasan levhalarin hareketleri de yanardaglari olusturabilmektedir). Yanardaglarin olusumunda magma da etkindir.
Magma,ergimis haldeki mineraller ve bazi mineral kristallerinden olusan lapa benzeri yogun bir sividir.Magmayla beraber gazlarda bulunmaktadir.Bilim adamlarina göre magmanin büyük bir kismi Astenosferde diger kismi daalt manto da yer almaktadir.
Bunları Biliyormusunuz?
- Jeolojik zaman boyunca ve uzun süre sonrasında, volkanik patlamalar ile bunlarla ilişkili süreçlerden insanoğlu tarafından dolaylı ve doğrudan yararlanılabilmektedir. Volkanizma ürünleri, tamamen parçalanarak ve bozunarak yeryüzünde bazı verimli toprakları oluştururlar ve bu topraklardan medeniyetleri besleyecek önemli miktarda gıda maddesi elde edilmektedir. Genç volkanlardaki ısıdan yararlanılarak jeotermal enerjinin yanı sıra, çoğu volkanların kök kısmıyla ilişkili bakır, altın, gümüş, kurşun ve çinko gibi metalik madenler insanların kullandığı volkanizma ürünleridir.
- Havai Adalarını oluşturanlar gibi, bazı volkanlar plakalar arasındaki sıcak noktalar adı verilen alanlarda oluşurlar. Aktif volkanların çoğunu plakaların çarpıştığı yerlerde görmemize rağmen, dünyadaki en büyük volkanlar okyanus tabanlarındaki yayılma sırtları boyunca yer alarak kendilerini gizlerler .
- Deniz altındakiler hariç, yeryüzünde 500 aktif volkan billinmektedir. Bunlar yeryüzünde gelişigüzel bir dizilim göstermezler. Bu volkanların çoğu kıtaların kenarlarında, ada yayları veya deniz altındaki dağ sıraları boyunca dizilirler. Bu dizilimde, yerin en dıştaki ve litosfer olarak adlandırılan kısmının litosferik veya tectonik plakalara ayrılmış olması rol oynamaktadır. Bu plakalar katı olup, dünyanın manto adı verilen daha sıcak ve yumuşak olan zonu üzerinde yüzer bir konumdadırlar. Başlıca 16 tane plaka bulunmaktadır. Plakalar hareket ettikçe, birbirlerinden uzaklaşırlar, biribirleriyle çarpışırlar veya birbirlerine teğet geçerek hareket ederler. Volkanlar genellikle plaka sınırlarında oluşurlar. Dünyada deniz seviyesi üzerindeki aktif volkanların yarısından fazlası Pasifik Okyanusundaki "Ateş Çemberi"ni oluşturur.
- Volkanların kökleri (örneğin St Helen volkanı) yeryüzünden 100-330 km (70-200 mil) derinliktedir. Mantodaki sıcaklık, kayaları eritip magma adı verilen kalın ve akabilen bir malzemeyi oluşturabilmek için yeterlidir. Mağma, çevre kayalarından daha hafif olduğu için suda yüzen mantar gibi davranır ve yüzeye doğru yükselir.
- Dünyadaki en geniş yayılımlı volkanik patlama geçtiğimiz yüzyılda 1912'de Alaska Yarımadası'ndaki Novarupta da meydana gelmiştir. Yaklaşık olarak 15 km 3 hacmindeki magma, 6 Haziran gününden itibaren 60 saat süreyle patlamıştır--(bu patlama; Kilauea (Hawaii)'nun 230 yıl süreyle patlamasına veya St.Helen (Washington)'de 1980'de meydana gelen patlamanın 30 katına eşdeğerdir .
- Maunaloa(Hawaii), dünyadaki en büyük aktif volkan olup, deniz seviyesinden 13.677 feet yukarda ve tepesi derin okyanus tabanının 28,000 feet üzerindedir. Deniz seviyesi altındaki tabanından tepesine kadar uzunluğu Everest Dağı'ndan daha fazladır.
- Son yüzyılın en korkunç yanardağ püskürmesi 1902 de Martinique de oldu.Nisanda küçük bir deprem duyulmuştu.Sonra 8 mayıs sabahı saat 07 50 de 4 şiddetli patlama duyuldu.ve Pelee dağının kraterinden muazzam parlak bir bulutun çıktığı görüldü.Az bir süre sonra aynı şekilde bir bulut dağın yan yamacından da çıktı,yamaçtan aşağı inanılmayacak büyük bir hızla indi,bir dakikadan fazla bir zamanda koskoca St.Pierre şehrini kapladı ve 30000 kişilik nüfustan yanız 1 kişi kurtuldu.
- Yanardağların en tanınmış topluluğu Akdeniz grubudur.Vezüv , Etna , Stromboli ve Vulcanoyu içine alır.Fakat asıl şiddetli ve en fazla hasar yapan yanardağlar Pasifik çemberindedir.Endonezyada 78,Japonyada 49(ki çoğu büyük şehirlerde) ve Birleşik Devletlerde 37 halen faaliyette yanardağ vardır.
ADI ÜLKESİ
Tambora Endonezya
Krakatau Endonezya
Pinatubo Filipinler
Asama Japonya
Fujiyama Japonya
Mt. Pelee Martinik
Momotombo Nikaragua
Popocatépetl Meksika
El Chichon Meksika
Cotopaxi Ekuador
Ruiz Kolombiya
2 yorum:
Lütfen daha açıklayıcı olun
Bazı bilgilerde hata var. Guvenilir kaynaklar seçmelisiniz.
Yorum Gönder